Hơn 1000 nguồn gen cây dược liệu được bảo tồn an toàn tại các vùng sinh thái

TS. Trần Minh Ngọc cho biết: Việt Nam là một trong số 20 quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao trên thế giới. Đây là một lợi thế rất lớn, nhưng đồng thời cũng đặt ra yêu cầu cao đối với công tác bảo tồn. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, suy giảm sinh thái tự nhiên và nhu cầu sử dụng dược liệu ngày càng gia tăng, công tác bảo tồn nguồn gen càng trở nên quan trọng, cần được tăng cường theo hướng phát triển bền vững gắn với chuỗi giá trị. Trước yêu cầu cấp thiết đặt ra, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách quan trọng, như Quyết định số 1671/QĐ-TTg ngày 28/9/2015 Phê duyệt Chương trình bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen đến năm 2025, định hướng đến năm 2030. Với Quyết định này, nguồn gen được xác định là tài sản quốc gia, là nền tảng cho phát triển khoa học, kinh tế - xã hội và bảo đảm an ninh - quốc phòng, đồng thời nhấn mạnh yêu cầu bảo tồn phải gắn với khai thác, sử dụng hiệu quả. Tiếp đến, năm 2022, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Bản chiến lược đã tạo ra khung chính sách tổng thể, đồng bộ cho các hoạt động bảo tồn trong giai đoạn mới. Đặc biệt, trong bối cảnh hiện nay, Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia và Nghị quyết số 03/NQ-CP ngày 09/01/2025 của Chính phủ về triển khai thực hiện Nghị quyết số 57-NQ/TW đã đặt ra yêu cầu rất rõ ràng đối với các lĩnh vực khoa học chuyên ngành, trong đó có lĩnh vực dược liệu và bảo tồn nguồn gen. Theo đó, bảo tồn nguồn gen không chỉ dừng lại ở lưu giữ, mà cần được đặt trong tổng thể phát triển khoa học - công nghệ, làm chủ công nghệ sinh học, số hóa dữ liệu nguồn gen, gắn nghiên cứu với ứng dụng, sản xuất và thị trường.

Viện Dược liệu với vai trò là đơn vị nghiên cứu chuyên ngành trực thuộc Bộ Y tế, được giao giữ vai trò chủ trì trong công tác bảo tồn nguồn gen cây thuốc. Thực hiện các định hướng lớn của Đảng, Nhà nước và Bộ Y tế, Viện Dược liệu đã triển khai công tác bảo tồn nguồn gen cây thuốc một cách liên tục, có hệ thống và từng bước hình thành nền tảng khoa học tương đối vững chắc. Đến nay, Viện đã xây dựng được hệ thống bảo tồn nguồn gen cây thuốc quy mô quốc gia, trải rộng trên 7 vùng sinh thái. Hệ thống này đang bảo tồn an toàn hơn 1000 nguồn gen thuộc gần 700 loài cây thuốc, trong đó có nhiều loài quý hiếm, nguy cấp, góp phần trực tiếp vào mục tiêu bảo tồn loài theo Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học.

Cùng với việc mở rộng quy mô, các hình thức bảo tồn ngày càng được triển khai đồng bộ và hiện đại, từ bảo tồn tại chỗ gắn với rừng tự nhiên và khu bảo tồn, bảo tồn chuyển chỗ tại các vườn cây thuốc, bảo tồn gắn với sản xuất trên đồng ruộng, đến bảo tồn bằng công nghệ sinh học đối với các loài khó nhân giống hoặc có nguy cơ tuyệt chủng cao. Đây là những bước đi quan trọng, tạo tiền đề để công tác bảo tồn nguồn gen cây thuốc tiệm cận với các chuẩn mực quốc tế.

Điểm đáng nhấn mạnh là trong thời gian qua, công tác bảo tồn nguồn gen cây thuốc đã có sự chuyển biến rõ rệt về tư duy. Từ cách tiếp cận thiên về lưu giữ, Viện Dược liệu đã từng bước chuyển sang bảo tồn gắn với sử dụng bền vững và phát triển giá trị. Nhiều loài cây thuốc chủ lực đã được nghiên cứu chọn lọc, xây dựng vườn giống gốc, hoàn thiện quy trình kỹ thuật và phát triển các mô hình trồng đạt tiêu chuẩn GACP-WHO, góp phần hình thành vùng nguyên liệu phục vụ sản xuất thuốc trong nước, từng bước giảm sự phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu.

Song song với đó, công tác đánh giá, tư liệu hóa, số hóa và nghiên cứu chuyên sâu về đa dạng di truyền được chú trọng triển khai. Nhiều nguồn gen đã được cập nhật vào Cơ sở dữ liệu Quỹ gen Quốc gia, tạo nền tảng khoa học và pháp lý cho việc quản lý, khai thác, chia sẻ và sử dụng nguồn gen một cách hiệu quả và bền vững. Việc gắn bảo tồn nguồn gen với cộng đồng địa phương và tri thức bản địa cũng từng bước được quan tâm, khẳng định rằng bảo tồn không thể tách rời con người và sinh kế của người dân.

Bên cạnh những kết quả Viện đã đạt được trong giai đoạn 2021 - 2025 về Bảo tồn nguồn gen cây dược liệu, TS Trần Minh Ngọc cho rằng cần thẳng thắn nhìn nhận công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen cây dược liệu hiện nay vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức. Đó là nguồn lực đầu tư cho bảo tồn còn hạn chế và chưa ổn định; áp lực suy giảm sinh cảnh tự nhiên và biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng; mối liên kết giữa bảo tồn - nghiên cứu - sản xuất - thị trường chưa thật sự đồng bộ. Đây là những vấn đề mang tính dài hạn, đòi hỏi cách tiếp cận tổng thể, tầm nhìn chiến lược và sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành, địa phương, viện, trường, doanh nghiệp và cộng đồng. TS Trần Minh Ngọc cho rằng, trong định hướng bảo tồn và phát triển nguồn gen cây dược liệu giai đoạn tiếp theo cần làm rõ các vấn đề như: bảo tồn như thế nào để hiệu quả hơn; làm thế nào để gắn bảo tồn với phát triển dược liệu bền vững; làm sao để nguồn gen cây thuốc thực sự trở thành nguồn lực chiến lược phục vụ an ninh y tế và phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Với tinh thần này, trong tầm nhìn đến năm 2030, Viện Dược liệu xác định công tác bảo tồn và phát huy nguồn gen cây thuốc không chỉ là nhiệm vụ khoa học - kỹ thuật, mà là một mục tiêu chiến lược trong bảo tồn đa dạng sinh học quốc gia và bảo đảm an ninh y tế. Bảo tồn không chỉ để giữ gìn những gì đang có, mà để chủ động làm giàu nguồn gen, làm chủ công nghệ, kiểm soát chất lượng giống, phát triển vùng trồng và xây dựng chuỗi giá trị dược liệu bền vững, qua đó nâng cao năng lực tự chủ về nguyên liệu làm thuốc và vị thế của dược liệu Việt Nam.

Tại Hội thảo, các báo cáo viên đã đưa ra nhiều thông tin, ý kiến, tập trung chủ yếu vào chủ đề hoàn thiện định hướng và giải pháp cho công tác bảo tồn nguồn gen cây dược liệu trong thời gian tới. Đây là một Hội thảo có ý nghĩa quan trọng, không chỉ nhằm tổng kết, đánh giá kết quả của một giai đoạn thực hiện nhiệm vụ, mà quan trọng hơn, là diễn đàn khoa học để các nhà khoa học, quản lý cùng trao đổi, đánh giá sâu sát, toàn diện về công tác bảo tồn nguồn gen cây dược liệu- một lĩnh vực có ý nghĩa chiến lược lâu dài đối với khoa học, y tế và phát triển bền vững của đất nước.