Khái niệm cơ bản về sàng lọc, phát hiện sớm ung thư:
Bệnh ung thư có thể phát sinh từ bất kỳ nơi nào trong cơ thể. Người ta thường gọi tên theo vị trí khởi phát của bệnh. Ung thư xuất phát từ vú được gọi là ung thư vú, từ phế quản được gọi là ung thư phế quản, từ đại tràng (ruột già) được gọi là ung thư đại tràng... Tổng số có khoảng hơn 200 bệnh khác nhau. Theo thống kê, có những loại ung thư khá thường gặp như ung thư vú, ung thư cổ tử cung, ung thư dạ dày, ung thư đại - trực tràng, ung thư phế quản, ung thư gan, ung thư vòm họng. Nhiều ung thư hay mắc ở người lớn tuổi nhưng cũng có những ung thư lại gặp ở người trẻ tuổi. Một số ung thư thường mắc ở những đối tượng có nguy cơ cao (điều kiện môi trường, lối sống, tiếp xúc với các chất độc hại, tia phóng xạ, tia tử ngoại, nhiễm virus…). Một số bệnh ung thư dễ xuất hiện ở những người có những biến đổi về gen (do di truyền hoặc mắc phải). Cho đến nay, kết quả điều trị ung thư phụ thuộc chủ yếu vào việc phát hiện bệnh ở giai đoạn nào. Ở giai đoạn sớm, hoàn toàn có thể chữa khỏi bệnh ung thư. Ngược lại ở các giai đoạn muộn, điều trị vừa tốn kém, vừa ít hiệu quả, chủ yếu chỉ có thể kéo dài và giảm nhẹ triệu chứng.
Sàng lọc và phát hiện sớm luôn là một trong 4 ưu tiên của Chương trình Phòng chống ung thư các nước, đặc biệt là các nước phát triển. Nhiều loại ung thư có thể phát hiện sớm được như ung thư vú, cổ tử cung, khoang miệng, da, đại - trực tràng.
Sàng lọc là quá trình áp dụng một biện pháp kỹ thuật (trắc nghiệm) để phát hiện những cá thể đang có nguy cơ phát triển thành bệnh, hoặc đã có biểu hiện bệnh tiềm ẩn ở giai đoạn tiền lâm sàng hoặc một bệnh ở thời kỳ sớm trong một cộng đồng mà bệnh đó chưa biểu hiện những triệu chứng lâm sàng dễ thấy. Nghiệm pháp sàng lọc (Screening test) là một nghiệm pháp kỹ thuật tiến hành đối với các cá thể trong cộng đồng nhằm phát hiện sớm tình trạng bệnh tật của cộng đồng đó, phục vụ nội dung chẩn đoán cộng đồng.
Sàng lọc, phát hiện sớm ung thư là quá trình tìm kiếm những dấu hiệu sớm của bệnh ung thư trên những người bề ngoài khoẻ mạnh, chưa hề có triệu chứng của bệnh. Sàng lọc ung thư còn được gọi là phòng bệnh cấp 2, nghĩa là đi tìm những dấu hiệu sớm nhất của một bệnh ung thư, để có thể phát hiện ung thư ở giai đoạn sớm, làm tăng tỷ lệ chữa khỏi và giảm tỷ lệ tử vong do ung thư.
Sàng lọc ung thư áp dụng trên những người có yếu tố nguy cơ, tiếp xúc với các tác nhân gây ung thư. Sàng lọc ung thư cũng không phải là nghiệm pháp chẩn đoán nhưng có khả năng nhận biết ra những người có nguy cơ mắc bệnh cao nhất. Mục tiêu của sàng lọc là phát hiện những dấu hiệu tiền ung thư, trong trường hợp tìm ra những đối tượng có nguy cơ cao tiến triển thành ung thư thì phải tiếp tục theo dõi, chẩn đoán và điều trị nếu cần. Sàng lọc ung thư chỉ có hiệu quả nếu tổ chức được hệ thống theo dõi và điều trị. Sàng lọc ung thư phải đảm bảo có độ che phủ cao nghĩa là sàng lọc cho ít nhất 80% số đối tượng cần sàng lọc.
Nguyên tắc trong sàng lọc ung thư:
- Test sàng lọc phải có tác dụng tìm ra những dấu hiệu sớm của bệnh ung thư, chỉ có phát hiện sớm thì khi đó mới có khả năng chữa khỏi ung thư. Điều này giải thích tại sao chúng ta không áp dụng sàng lọc cho tất cả các loại ung thư. Một test áp dụng trong sàng lọc ung thư phải đảm bảo những yêu cầu sau:
- Không cho kết quả âm tính giả nghĩa là không được bỏ sót quá nhiều các trường hợp ung thư.
- Không cho kết quả dương tính giả nghĩa là trong trường hợp bạn không bị ung thư nhưng test lại cho kết quả ngược lại.
- Test đó phải thực sự dễ sử dụng và không gây phiền toái, không gây nguy hiểm trong quá trình sàng lọc.
- Giá thành của test sàng lọc không quá cao.
Thực tế sàng lọc ung thư có tác dụng phát hiện bệnh ở giai đoạn sớm và điều trị kịp thời khi đó sẽ tiết kiệm rất nhiều tiền của so với phát hiện và điều trị bệnh ở giai đoạn muộn.
Để chương trình sàng lọc, phát hiện sớm có hiệu quả kinh tế cao cần phải dựa vào những yếu tố dưới đây:
- Bệnh ung thư cần phát hiện sớm là loại bệnh ung thư thường gặp trong cộng đồng, là vấn đề lớn đối với sức khỏe cộng đồng và xã hội (mức độ thường gặp, mức độ nghiêm trọng của bệnh).
- Bệnh ung thư đó có thể phát hiện được ở giai đoạn tiền lâm sàng.
- Bệnh ung thư đó phải có khả năng chữa trị được nếu phát hiện sớm.
- Các phương pháp điều trị mang lại hiệu quả cao ở giai đoạn sớm so với giai đoạn muộn hơn.
- Test sử dụng trong chương trình sàng lọc dễ thực hiện, độ chính xác cao, phải được chấp nhận của cộng đồng và giá thành của test này không quá đắt.
- Test sàng lọc, phát hiện sớm có thể phổ biến tới các đối tượng nguy cơ cao và đặc biệt cho các cán bộ y tế tại các tuyến cơ sở.
- Sàng lọc phải có tác dụng làm giảm tỷ lệ tử vong trong các thử nghiệm kiểm soát ngẫu nhiên.
- Sàng lọc mang lại tính hiệu quả về kinh tế trong việc kiểm soát ung thư.
Nói chung, đối với một loại ung thư riêng lẻ thì không có quá nhiều test để sàng lọc. Mỗi loại ung thư có những test sàng lọc riêng dựa vào tính chính xác, mức độ tiện lợi cũng như giá thành của test được sử dụng. Việc sàng lọc cho đối tượng nào sẽ căn cứ vào tuổi, giới, triệu chứng liên quan đến bệnh, tiền sử. Việc dựa vào tiền sử và triệu chứng được áp dụng để tìm ra những người có nguy cơ cao, vì khi đó khả năng bị ung thư sẽ cao hơn rất nhiều so với nhóm có nguy cơ thấp. Test sàng lọc ung thư nên được lặp lại sau 1khoảng thời gian xác định dựa vào lịch sử phát triển tự nhiên của bệnh ung thư. Nguy cơ tiềm ẩn ung thư có khả năng xuất hiện trong suốt cuộc đời mỗi người, chính vì vậy việc lặp lại các test sàng lọc này có tác dụng phát hiện những tổn thương tiền lâm sàng ở những thời điểm khác nhau. Thực tế sàng lọc ung thư có tác dụng phát hiện bệnh ở giai đoạn sớm và điều trị kịp thời cho bệnh nhân, khi đó có thể chữa khỏi bệnh và chi phí điều trị sẽ giảm đi rất nhiều so với việc điều trị bệnh ở giai đoạn muộn.
* Khả năng phát hiện sớm ung thư: Không phải hơn 200 bệnh ung thư đều có thể phát hiện được sớm. Một số ung thư có thời gian tiềm ẩn khá dài trong khi một số lại phát triển rất nhanh, khi phát hiện được thì đã ở giai đoạn muộn. Những bệnh ung thư có thể phát hiện được sớm bởi ở những vị trí dễ tiếp cận bằng những phương tiện chẩn đoán hiện nay (như ung thư vú, cổ tử cung, đại - trực tràng…). Các ung thư khác ở sâu, các xét nghiệm hiện nay không đủ khả năng phát hiện khi khối u còn rất nhỏ.
Lưu ý: Theo cảnh báo của Dự án phòng chống ung thư quốc gia, có thể dựa vào các dấu hiệu báo hiệu giúp cho chẩn đoán sớm một số loại ung thư:
- Ho kéo dài là triệu chứng sớm của ung thư phế quản.
- Xuất huyết, tiết dịch bất thường báo hiệu nhiều loại ung thư như chảy máu bất thường âm đạo báo hiệu ung thư cổ tử cung, ỉa máu nhày mũi báo hiệu ung thư đại trực tràng, chảy dịch bất thường đầu vú báo hiệu ung thư vú.
- Thay đổi thói quen đại tiểu tiện báo hiệu ung thư đại trực tràng, ung thư tiết niệu.
- Rối loạn tiêu hóa kéo dài là triệu chứng sớm của ung thư đường tiêu hóa.
- Đau đầu ù tai 1 bên báo hiệu ung thư vòm mũi họng.
- Nói khó báo động ung thư thanh quản, nuốt khó báo động ung thư thực quản.
- Nổi u cục cứng phát triển nhanh báo hiệu ung thư vú, ung thư phần mềm.
- Vết loét dai dẳng khó liền báo hiệu ung thư hắc tố.
- Nổi hạch bất thường, cứng, ít đau báo hiệu hạch ác tính.
(ThS.BS. Hồ Thiên Nga- PGĐ Trung tâm Truyền thông GDSK Trung ương)
